Nghệ tây là loại cây được trồng lâu đời có nguồn gốc ở Tây Á và Địa Trung Hải, hiện được trồng nhiều ở Iran, Hy Lạp, Ấn Độ, Tây Ban Nha, Thổ Nhĩ Kỳ.
Phần nhụy hoa nghệ tây được thu hái tỉ mỉ để tạo thành thứ gia vị (Saffron) quý hiếm và đắt đỏ nhất thế giới, được phong là hoàng đế của các loại gia vị. Tại Việt Nam, loại thượng hạng có giá gần 700 triệu đồng/kg.
Gia vị ưa thích của giới quý tộc
Việc sử dụng nghệ tây xuất hiện từ bình minh của lịch sử nhân loại. Ở tây bắc Iran, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy các hang động với hình ảnh 50.000 năm tuổi có chứa các chất màu son của nhụy hoa nghệ tây.
Trên đảo Thera của Hy Lạp, ở biển Aegean, những bức tranh tường 3.500 năm mô tả một nữ thần Minoan giám sát việc sản xuất và áp dụng một loại thuốc được làm từ hoa nghệ tây.
Từ xa xưa, người Ả rập dùng hoa nghệ tây để trang điểm mí mắt và sơn móng tay; các anh hùng cũng dùng để nhuộm áo của họ, tượng trưng cho sự vẻ vang, vinh quang.
Tại Trung Quốc, từ năm 2600 TCN đã đề cập đến tác dụng chữa bệnh của nghệ tây trong một cuốn sách. Người Ai Cập dùng nó để chữa bệnh, làm nước hoa, thuốc nhuộm và nấu ăn. Người Ba Tư cổ đại tin rằng nhụy hoa nghệ tây chữa được chứng trầm cảm và thường pha vào trà nóng.
Vào thế kỷ VIII, người Hồi giáo mang thứ gia vị này đến Tây Ban Nha và nó được sử dụng trong các món ăn cao cấp cho đến nay. Trong thời Phục hưng, nhụy hoa nghệ tây thực sự có giá trị ngang bằng vàng.
Vua Henry VIII của Anh từng dọa giết bất kỳ ai pha trộn nhụy hoa nghệ tây với những loại gia vị rẻ tiền hơn.
Vì sao nhụy hoa nghệ tây siêu đắt đỏ?
Từ xa xưa, chỉ có giới thượng lưu mới có điều kiện dùng Saffron và nay thứ gia vị này vẫn siêu đắt do sự quý hiếm.
Nhụy vàng của hoa nghệ tây thu hoạch thủ công bằng tay vào mùa thu. Để có 1kg nhụy cần khoảng 170.000 bông hoa (68kg) và trên 40 giờ làm.
Do nghệ tây là thực vật tam bội (3n=24), nên phần hoa màu tím của nghệ tây không thể tạo ra hạt, không thể sinh sản hữu tính. Mỗi cây nghệ tây chỉ có 4 hoa, mỗi bông hoa có 3 nhụy.
Để nhân giống, cần hỗ trợ của con người, sinh sản vô tính bằng phần củ dạng giả thân hành dưới mặt đất và phải đối mặt với những vấn đề sâu hại, giun tròn gây bệnh cho củ.
Giá trị trong ẩm thực và y học
Trong ẩm thực, Saffron tạo nên hương vị và màu sắc đặc biệt cho các món ăn cao cấp của Pháp, Ấn Độ, Ý, Thụy Điển, Tây Ban Nha… Hương thơm của nhụy hoa nghệ tây gợi mùi mật ong thoang thoảng với đặc trưng là mùi kim loại cùng với mùi cỏ hay cỏ khô, hơi ngọt, tạo cho thực phẩm một màu vàng cam rực rỡ.
Chỉ cần một vài sợi nhụy hoa nghệ tây là có thể có được món ăn ngon hoàn hảo về mùi, vị và màu sắc.
Chỉ cần ngâm vài phút, nhụy hoa nghệ tây sẽ cho màu vàng rực rỡ
Nhụy hoa nghệ tây có chứa nhiều flavonoid, vitamin và apocarotenoid nên cả y học cổ truyền và y học hiện đại đều sử dụng với tác dụng an thần, trừ đờm, kích thích tình dục, trị những bệnh như tiêu chảy, tổn thương tim, hạ đường huyết, giảm mỡ máu, tăng miễn dịch, đậu mùa, cảm lạnh, sỏi thận, nghiện rượu, chuột rút, chứng mất ngủ, tiểu đường, hen suyễn và trầm cảm, thậm chí có thể làm chậm sự tiến triển của bệnh Alzheimer và ung thư.
Y học hiện đại cũng thừa nhận Saffron là một chất chống oxy hóa mạnh có thể làm giảm đau và viêm.
Tính chống lão hóa của nó đã được các mỹ nhân thời xưa dùng để làm đẹp, trong đó có Cleopatra.
Tinh dầu nghệ tây với hơn 150 chất thơm dễ bay hơn, trong đó thành phần chính là safranal (mùi thơm), picrocrocin (vị đắng) và crocin (màu sắc), cùng với các carotenoid và terpen khác có tính kháng khuẩn, kháng nấm, chống oxy hóa là một trong những loại tinh dầu có tác dụng tốt dùng để bảo quản thực phẩm.
Các bộ phận của nghệ tây như nhụy hoa, lá, củ, cánh hoa cũng có chứa các hoạt chất chống oxy hóa (phenol, flavonoid và carotenoid), tuy nhiên ở nhụy hoa là cao nhất.
Tốt nhưng phải đủ lượng và thường xuyên
Dù nhụy hoa nghệ tây có nhiều tác dụng trong ẩm thực và y học nhưng với giá đắt đỏ như vậy cần cân nhắc khi đổ xô đi mua. Nếu mua để dùng trong ẩm thực để nâng tầm món ăn, tăng tác dụng tốt cho sức khỏe qua ăn uống thì không cần đến quá nhiều thứ gia vị này.
Nếu mua với mục đích làm thuốc chữa bệnh thì quá tốn kém vì để đạt được hiệu quả chữa bệnh cần lượng đủ nhiều và dùng thường xuyên.
Chưa kể thị trường nhụy hoa nghệ tây phức tạp vì lợi nhuận kinh tế mà bị làm giả rất nhiều. Nếu mua phải hàng kém chất lượng có thể gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe.
Thực tế, việc làm giả Saffon đã có lịch sử lâu dài và tiếp diễn đến ngày nay. Lần đầu tiên phát hiện nhụy hoa nghệ tây giả vào thời Trung cổ ở châu Âu. Các phương pháp thường thấy bao gồm trộn lẫn với các tạp chất như củ cải đường, sợi xơ quả lựu, sợi lụa nhuộm đỏ, hoặc phần nhị màu vàng không mùi vị của hoa nghệ tây.
Đặc biệt, nhụy hoa nghệ tây dạng bột càng dễ bị làm giả với các chất độn là bột nghệ, bột ớt…
Vì vậy, khi bỏ lượng tiền lớn mua nhụy hoa nghệ tây cần phải lưu ý xem xét kỹ nguồn gốc, xuất xứ, giấy chứng nhận kiểm nghiệm và tem đảm bảo.
Hiện trên thế giới có nhiều công trình nghiên cứu về xác định loài, giúp phát hiện thật giả nhụy hoa nghệ tây.
